مهم ترین سهم بریتانیا در سینمای جهان؟

تنهایی دونده دو استقامت،تونی ریچاردسون،1962

جنبش مستند بریتانیا
یان اتکین*
محسن قادری

برگرفته از سایت کانون فیلم بریتانیا

درمیانه سال های 1896 تا 1910 بیشترفیلم های غیرداستانی یا فیلم های« خبری » (اصطلاحی که تا پیش از« مستند » به کارگرفته می شد) درنمایش رخدادهای بازسازی شده شگردهای سینمایی می زدند. از میان این فیلم ها می توان به فیلم های « به نظر می آید لبریز شده » (1900)و« یک تصادف روزمره در دربی » (1903) اشاره کرد. برخی از این فیلم ها رخ دادهایی چون مناسبت های پادشاهی را نیز به ثبت می رساندند، برخی دیگر به بازسازی حوادث می پرداختند، برای نمونه فیلم« حمله در ماموریت چین » (1900)، برخی دیگر به سنت های ادبی، تئاتر، و فرهنگ عامه رومی کردند، برای نمونه در فیلم « زندگی چارلز پیس»(1904). فیلم های دیگری نیز ساخته می شدند که مشخصا اهداف شان تبلیغاتی بود، برای نمونه فیلم هایی که روابط عمومی شرکت ها می ساختند. این فیلم ها از سال 1904 به بعد نمودار شدند، از جمله این فیلم ها « ماجرای یک قطعه سنگ لوح » (1904) و« آبراه کشتیرانی منچستر » (1912) بودند.

یکی از مهم ترین تهیه کننده های این دوره چارلز اوربن بود که شرکت هایش فیلم هایی چون « ازدرون میکروسکوپ » (1907) و« جوندگان و عادات آنها » (1918) را ساختند. این فیلم ها نگاه شان آموزشی بود و می خواستند « طبیعت را بر پرده » بیاورند. در طی جنگ جهانی نخست، بریتانیا به برنامه گسترده تولید فیلم تبلیغاتی رو نهاد. فیلم های کوتاهی چون « سازمان حیرت انگیز یگان پزشکی ارتش پادشاهی » (1916) با فیلم های بلندتری چون فیلم مهم « نبرد سووم » (1916) دنبال شدند. در دوره میان دوجنگ، همچنین شمار قابل ملاحظه ای فیلم های مستند تولید شد که به مقولات اجتماعی وسیاسی می پرداختند. برخی از این فیلم ها را شوراهای محلی می ساختند که می خواستند وجدان جمعی را نسبت به خطرات اجتماعی و بهداشتی آگاه کنند. سازمان های سیاسی چون حزب کمونیست بریتانیای کبیر نیزدسته دیگری از فیلم ها را ساختند که سازندگان شان عضو گروه های متعهد فیلم سازی چون « ورکرز فیلم (کانون فیلم کارگران) و فتو لیگ (اتحادیه عکاسی) وکانون فیلم پیش رو بودند. سازمان های دیگراین دوره نیز شماری فیلم درباره جنگ داخلی اسپانیا ساختند که ازجمله آنها فیلم «اسپانیش ای بی سی »(1938) بود. افزون بر فیلم ها درباره جنگ داخلی اسپانیا، مستندهای مهم سال های 1930 چون « صلح و فراوانی »(1939) سیاست های دولت در سازش با هیتلر و فاشیسم را به نقد می کشیدند.

همگام با این سازمان های فیلم سازی رادیکال، جنبش های فیلم سازی دیگری نیز طی سال های 1930 سربرآوردند که تاثیر مهمی بر تحول فرهنگ فیلم بریتانیا داشتند. در 1929 جان گریرسون « ماهیگیران » را ساخت.او در پی موفقیت این فیلم « جنبش فیلم مستند بریتانیا » را در « هیات فیلم سازی امپراطوری » بنیان نهاد که سازمانی دولتی بود. در 1934 جنبش فیلم مستند به « اداره پست » منتقل شد و از اینجا واحد فیلم سازی « جی پی او » (اداره پست همگانی) پایه گذاری شد. این واحد تا آغازجنگ جهانی دوم فیلم مستند تولید می کرد وپس از این زمان، بخشی از وزارت اطلاع رسانی بریتانیا شد و نامش به واحد فیلم سازی « کراون » (تاج) تغییر کرد.

ماهیگیران، نخستین رویکرد فیلم سازی گریرسون به فیلم مستند را می توان اثری نوگرا(مدرنیست) خواند. با این حال او در پایان رویکردی ژورنالیستی برگزید. وی و برخی از همکارانش در میانه سال های 1930 واحد فیلم سازی اداره پست همگانی را ترک گفتند تا واحدهای تولید مستقل تاسیس کنند. آنها دراین دوره گزارش هایی چون « بچه ها در مدرسه » (1937) را تهیه کردند. واحد فیلم سازی اداره پست همگانی به مدیریت آلبرتو کاوالکانتی درمیانه سال های 1937 و 1940 به گونه دیگر گسترش یافت و مستندهای امپرسیونیستی مشاهده گرانه ای چون « اوقات فراغت» (همفری جنینگز،1939) و مستندهای دراماتیزه ای چون « دریای شمال » (1938)را تولید کرد. جنبش مستند بریتانیا در طی جنگ جهانی دوم در واحد فیلم سازی «کراوون » مجموعه مستندهای بلند دراماتیزه ای تولید کرد که ازجمله آنها « هدف امشب » (1941) بود. یکی ازدستاوردهای گریرسون فرصت دادن به زنانی چون « اولین اسپایس » و دو خواهران خودش « ماریون و رابی گریرسون » برای کارگردانی و تهیه مستند بود. این فرصت ها طی سال های 1930 و 1940 به زنان دیگری بیرون از جنبش فیلم مستند نیزداده شد که با توجه به نبود چنین توجهی در دنیای فیلم داستانی اهمیت زیادی داشت. از میان این زنان می توان به ماری فیلد، جیل کریجی، کی مندر و دیگران اشاره کرد.

جنبش فیلم مستند بریتانیا در اواخر سال های 1940 کنار رفت وگروه مستند ساز مهم دیگری که سربرآورد « سینمای آزاد » میانه سال های دهه 50 بود. با این همه این جنبش نوچندان در پی دنبال کردن آرمان های جنبش فیلم مستند نبود. هواداران سینمای آزاد که رهبری آن را لیندسی اندرسون، کارل رایز و تونی ریچاردسون به عهده داشتند الگوی مستند ژورنالیستی را که گریرسون طرفداری می کرد رد می کردند. با این همه، سینمای آزاد میان گریرسون و همفری جنینگز تمایز می گذاشت و« اوقات فراغت » و فیلم نمادین « به بریتانیا گوش بسپار (1941) را همچون الگویی از تجربه احیا گشته فیلم مستند می دانست. فیلم های سینمای آزاد چون« آه سرزمین رویا » (لیندی اندرسون،1953) بر ویژگی های شاعرانه مستند تاکید داشتند در حالی که فیلم مشترک رایز و ریچاردسون با نام « مامان اجازه نمی ده » (1956) و فیلم رایز با نام « ما بچه های لمبت هستیم » (1959) نگره جنینگز به فرهنگ عامه و طبقه کارگر را درپیش گرفتند.

هیچ جنبش مستند فرگیر و مهمی درمیانه سال های 1960 تا کنون نمودار نشد اما درعوض انواع فیلم ها به نمود رسیدند. این فیلم ها طیفی از فیلم های « سینما وریته » چون « مجموعه های تصمیم » ( آی تی وی 76-1975) ساخته راجر گریف، فیلم های ژورنالیستی چون « آوای پیرهن » (1981)، مستندهای تاملی عمل گرایانه چون« هایدی فلیس: خانم هولیوود» (1995) و « گری»(1999)، مستندهای پست مدرنیستی چون « آوازهای هندزورث » و فیلم های رئالیست اجتماعی چون « آواهای پنهان » (1995) را دربر می گیرند. مستند درام نیز به عنوان یک ژانر برجسته با فیلم هایی چون « بازی جنگ ساخته پتر واتکینز » (1965) به ظهور رسید، گو اینکه بسیاری از نمونه های فیلم سازی بعدی این ژانر در کارهای تلویزیونی نایک برومفیلد، جیمی مک گاورن و دیگران نمود یافتند.

فیلم مستند نقش ارزنده ای چه در تاثیر گذاری بر فرهنگ فیلم بریتانیا و چه در امکان دادن به صداهای سیاسی و غالبا مخالف برای یافتن بیان در حوزه عمومی ایفا کرد. برای نمونه رویکرد واقع گرایانه مستند بر جنبش هایی چون موج نو بریتانیا در سال های 1960 و بر کارگردانان داستانی ساز چون بیل داگلاس، کن لوچ و مایک لای تاثیر گذاشت، جنبش فیلم مستند از سوی دیگر برسیاست گذاری وفیلم سازی تلویزیونی دوره خود تاثیرگذاشت. به همین سان، این گونه فیلم همچون عامل نشر آرا و اندیشه های سیاسی دیگرگون در جامعه بریتانیا از سال های 1930 تا کنون کاربرد داشته است. در طی سال های دهه 30 فیلم سازانی چون ایور مونتاگ، رالف باند و نورمن مک لارن و سازمان هایی چون« کینو» و« کانون فیلم پیشرو » برعلیه سازش با هیتلرو به هواداری از سوسیالیزم به سخن درآمدند. در سال های دهه1970 و 1980 گروه هایی فیلم سازی چون « برویک استریت کالکتیو » ، «سینما اکشن»، «ایمبر فیلمز»، «لیبریشن فیلمز»، « لاندن وومنز فیلم گروپ »(گروه فیلم سازی زنان لندن)، بلک اودیو فیلم کالکتیو، و فور کورنرز فیلم به تبلیغ اندیشه های سوسیالیستی، فمینیستی، و ضد نژادپرستی پرداختند. امروزه بسیاری از فیلم های مستند مخالف و معترض در تلویزیون پخش می شوند. از جمله مجموعه مستندهای معروف تلویزیونی می توان به « استوری ویل»، و « کاتینگ اج» اشاره کرد. همچنین فیلم های ساخته فیلم سازان مستقل چون مایک گریگزبای، کلیو گوردن و جان پیلجر استمرار همین سنت مستندند.

یان اتکین روزنامه نگار و مفسر سیاسی است. وی از1975 تا1990 سردبیر سیاسی گاردین بود.هم اکنون مقالات پراکنده ای در این روزنامه و درروزنامه تریبیون می نویسد. او از مخالفان جنگ عراق است. پدرش جورج درکنار جمهوری خواهان در جنگ داخلی اسپانیا شرکت داشت.